بحث روایتی ( در ذیل آیه کریمه و شان نزول آن )
در تفسیر قمی از امام صادق (ع) روایت آورده که فرمود : یعنی خوردن و آمیختن با زنان در شب های ماه رمضان بعد از خواب حرام بود ، حتی اگر کسی بعد از نماز شام هنوز افطار نکرده خوابش می برد و آنگاه بیدار می شد ، دیگر نمی توانست چیزی بخورد ، و اما عمل زناشوئی شب و روز حرام بود ، در این میان مردی از اصحاب رسول خدا (ص) که نامش خوات بن جبیر انصاری و برادر عبد الله بن جبیر بود ، همان که رسول خدا (ص) او را با پنجاه نفر از تیراندازان موکل بر دهانه دره احد کرده بود ، رفقایش گریختند ، و او با یازده نفر دیگر پای مردی کردند تا در همان دهانه دره شهید شدند .
برادر این عبدالله یعنی خوات بن جبیر در جنگ خندق پیرمردی ناتوان بود ، و با زبان روزه با رسول خدا (ص) کار می کرد ، هنگام عصر نزد خانواده اش آمد ، و پرسید : هیچ خوردنی نزد شما یافت می شود ؟ گفتند : خوابت نبرد تا برایت طعامی درست کنیم ، ولی تهیه غذا طول کشید ، و او را خواب ربود ، در حالی که هنوز افطار نکرده بود ، همینکه بیدار شد به خانواده اش گفت : طعام خوردن بر من حرام شد ، دیگر امشب نمی توانم چیزی بخورم ، صبح که شد به سر کار خود در خندق رفت ، و به کار حفر خندق پرداخت و از شدت ضعف بی هوش شد ، رسول خدا (ص) وضع او را دید و به حالش رقت آورد .
از سوی دیگر جوانانی بودند که در شب رمضان پنهانی با همسران خود مباشرت می کردند ، لذا خدای تعالی به منظور تخفیف بر این دو طایفه این آیه را نازل کرد ، که : ” احل لکم لیله الصیام الرفث الی نساءکم … ” ، که در آن مباشرت با زنان در شب های ماه رمضان حلال شد ، و آیه : ” حتی یتبین لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر ” که خوردن و آشامیدن را تا جدا شدن سفیدی روز از سیاهی شب حلال کرد .
مؤلف : اینکه در روایت داشته ( یعنی خوردن و آمیختن با زنان در شب های ماه رمضان بعد از خواب حرام بود - تا آنجا که فرمود - در این میان مردی … ) از کلام راوی است ، نه کلام امام ، و این معنا به روایات دیگری نیز نقل شده ، که کلینی و عیاشی و دیگران آن را آورده اند ، و در همه آنها آمده که سبب نازل شدن آیه : و کلوا و اشربوا… ، داستان خوات بن جبیر انصاری بود ، و سبب نازل شدن آیه : احل لکم… ، عملی بود که جوانان مسلمین انجام می دادند .
فواید روحی و جسمی روزه
نقش روزه در تقویت اراده
انسان با روزه داری که ، امساک در خوردن و آشامیدن و خود داری از برخی چیز های دیگر است در واقع با خواهش های خویش می جنگد و در برابر غرایز خود مقاومت می کند ، تمرین این عمل اراده و تصمیم را در انسان نیرومند می سازد و جان را از قید حکومت و سلطه هوس ها و خواهش ها می رهاند . پیشوایان اسلام فرموده اند : ” افضل الناس من جاهد هئاه و اقوی الناس من غلب هواه “
بهترین مردم کسی است که با هوای نفس مبارزه کند و نیرومند ترین انان کسی است که بر آن پیروز شود . پس روزه داران بهترین مردمند چرا که با خواسته های نفسانی مبارزه می کنند و اگر با مراقبت و کوشش از روزه خویش این بهره را بگیرند که بر نفس خود مسلط شوند از نیرومند ترین مردم نیز خواهند بود .
روزه و بویژه روزه یکماهه رمضان موجب می شود که حکومت شهوات و امیال شیطانی جای خود را به حکومت تقوی و پیروی از دستورات الهی بدهد و تیرگی و هوس ها و شهوات در جان آدمی به نورانیت و روشنی باطن تبدیل شود . در سایه همین صفا و پاکی حاصل از روزه است که روزه دار با خود آگاهی نه تنها دهان و شکم را از خوردن و آشامیدن که دست و پا و چشم و گوش و زبان و همه اعضای خویش را از آنچه خدا حرام فرموده نگاه می دارد و می تواند به آن درجه از تقوی نایل آید که حتی از اندیشه و فکر گناه نیز دوری گزیند و این اوج نورانییت روزه است .
امیر مومنان علی علیه السلام نیز به همین مرتبه اشاره می فرماید :
” صیام القلب عن الفکر فی الاثام افضل من صیام البطن عن الطعام ”
روزه دل از اندیشه گناهان برتر از روزه شکم از خوردن و آشامیدن است .
و البته این بدان معنا نیست که ظاهر روزه و امساک از خوردن و اشامیدن را رها کنیم بلکه لازم است به ان اکتفا ننماییم و همراه با آن بکوشیم که به نتایج معنوی روزه نیز برسیم .
خوشبختانه با انقلاب مقدس اسلامی هم در ملت و جوانان ما تحولی چشمگیر بوجود آمد و هم مراکز فساد و تباهی از میان برداشته شد و شایسته است که از این پس بکوشیم نتایج معنوی پر ارزش تری از روزه کسب کنیم . باری صفا و پاکی حاصل از روزه و خود داری و پرهیز کاری روزه دار همچون سپری است که روزه دار را از اتش عذاب الهی که مولود گناهان است مصون می دارد . پیامبر عزیز اسلام (ص) فرمودند : ” الصوم جنه من النار ” روزه سپری است که روزه دار را از آتش جهنم حفظ می کند .
روزه و صبر
” صبر ” از خصایلی است که در اخلاق اسلام بر آن بسیار تأکید شده است ، انسان مسلمان در زندگی فردی و اجتماعی خویش در راه هدف هایی مبارزه می کند و با مشکلاتی نیز روبرو است بدون خصلت صبر ، پیروزی بر مشکلات و رسیدن به هدف ها آسان نیست . صبر و مقاومت بر نیروی پایداری انسان می افزاید و اراده را توانا می سازد هیچ جامعه ای اگر تحمل ناگواری ها را نداشته باشد بر مشکلات خویش و بر دشمنان خویش نمی تواند پیروز گردد . با صبر و مقاومت است که می توان به پیکار ستمگران رفت و دست استعمار گران را کوتاه نمود و روزه - بویژه در روز های گرم و طولانی تابستان که فشار تشنگی طاقت فرسا می شود بطور چشمگیری به انسان صبر و مقاومت می بخشد و تحمل رنج و سختی را بر آدمی آسان می سازد .
قرآن کریم با توجه به همین اثر که از روزه به صبر تعبیر کرده است : و استعینوا بالصبر و الصلوه ……… از صبر ( روزه ) - و نماز کمک بگیرید ………
امامان معصوم ما علیهم السلام ” صبر ” را در این آیه به روزه تفسیر کرده اند و پیامبر گرامی (ص) نیز ماه رمضان را ماه صبر نامیده اند : ” شهر الصبر و ان الصبر ثوابه الجنه ” ( رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است ) و امام صادق علیه السلام نیز به همین ویژگی روزه اشاره فرموده است : هر گاه برای کسی حادثه ای جانکاه پیش آمد روزه بگیرد که خدا فرموده است ” و استعینوا بالصبر و الصلوه ” .
روزه و قناعت
اسلام بر خلاف مکاتب مادی شرق و غرب دنیا و نعمت های مادی آنرا وسیله ای برای تکامل معنوی و رسیدن به سعادت جاوید می داند و به همین دلیل فرهنگ اسلام فرهنگ لذت جویی و مصرف نیست بلکه فرهنگ قناعت و ایثار است . در روش های مادی تن آدمی و خور و خواب آن اصالت دارد و حرص و آز برای برخورداری بیشتر گریبانگیر افراد است و در اسلام اصالت با معنویت انسان است و قناعت و ایثار و فداکاری از راه های وصول به مراتب بلند انسانیت محسوب می شود .
روزه فریضه ای است که مسلمانان را از غرقه شدن در مادیگرایی و حرص و آز برای لذت های مادی و مسابقه برای مصرف و تن پروری می رهاند و به او می اموزد که به فکر دیگران باشد و بر خواهش های جسمانی خویش مسلط گردد و به مصرف به مقدار نیاز قناعت ورزد و از اصراف و تبذیر بپرهیزد . روزه به مسلمانان می آموزد که با کم هم می توان زیست و حرص و تمع فقط غرق شدن در مادیات و انحراف از معنویات است و برای زیستن لازم نیست که با همه وجود تن و لذت های آن پرداخت .
همدردی با فقیران
پیشوایان گرامی دین ، در روایات و ادعیه اسلامی ماه رمضان را ماه مواسات نامیده اند . از نتایج بارز روزه برانگیختن حس همدردی نسبت به مستمندان و همنوعان تنگدست است ، آنانکه زندگی آسوده ای دارند و رنج فقیر و طعم گرسنگی را نچشیده اند ، ممکن است از حال مستمندان غافل بمانند و روزه وسیله ای است که آنان را از غفلت می رهاند و رنج مستمندان را با یاد آنان میاورد تا به دستگیری فقیران همت گمارند و به درد دل آنان برسند .
از سویی به احسان و اطعام و انفاق به مستمَندان در ماه مبارک رمضان بسیار سفارش شده است و از سویی دیگر گرسنگی و تشنگی روزه موجب درک رنج مستمند می گردد و بدین ترتیب ثروتمند به فقیر نزدیک می شود و احساس ها رقت می یابد و احسان و انفاق فزونی می گیرد و جامعه کمک به هم نوع را می آموزد . مواسات یعنی سهیم ساختن برادران در رزق و روزی و رمضان به همین جهت ماه مواسات نامیده اند تا مسلمانان به احسان نسبت به هم بپردازند و با تمرین بر این صفت ارزنده انسانی جامعه را از حقد و کینه برهانند و برادروار در کنار هم از نعمت های الهی بهره بگیرند و شایسته است که روزه داران به همه این نکات انسانی روزه توجه کنند و بکوشند واقعاً فریضه روزه را آنچنان که باید بجا آورند و ماه مبارک رمضان را آنچنان که سزاوار این ماه است بسر آورند ، تا همگان از برنامه های سازنده اسلامی بهره ور شوند .
از حضرت امام حسن عسگری (ع) پرسیدند : ” چرا روزه واجب شده است ” فرمودند : ” تا ثروتمند درد گرسنگی را در یابد و به فقیر توجه کند . ”
هشام از امام صادق علیه السلام علت روزه را پرسید ، امام فرمود : ” خداوند روزه را واجب کرد تا غنی و فقیر با هم با هم مساوی باشند و بدان جهت که غنی رنج گرسنگی را لمس نکرده تا به فقیر رحم کند و هر وقت چیزی خواسته قدرت بدست آوردن آنرا داشته است خدا خواسته است که میان بندگانش یکنواختی بوجود آورد و خواسته است ثروتمند طعم گرسنگی را بچشد و اگر جز این بود ثروتمند بر مستمند و گرسنه ترحم نمی کرد . “
نظم و انضباط
وقت شناسی و نظم و انضباط در امور از مظاهر تمدن انسانی و از عوامل مهم توفیق و پیشرفت است ، شاید برخی گمان کنند که این از ویژگی های زندگی غربیان و تمدن آنهاست در حالیکه نظم و انضباط و تنظیم اوقات از تعلیمات اصیل اسلام است . امیر المومنین علیه السلام در اولین فراز های وصیتش به فرزند خود می فرماید : ” اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی الله و نظم امرکم ” شما و همه فرزندان و بستگانم و هرکسی که وصیت من به او برسد به تقوی و نظم در کار ها سفارش می کنم .
اصولا فرای اسلامی شاهد توجه به اسلام و نظم و انضباط است ، هر یک از نماز های پنج گانه را باید در وقت مخصوص آن بجا آورد و حتی یک دقیقه نمی توان از حدود آن تجاوز کرد . مراسم حج باید در وقت و مکان مخصوص به خود انجام شود و روزه نیز در ماه مبارک رمضان با دیدن هلال ماه شروع و با دیدن هلال ماه شوال خاتمه میابد و نیز هر روز از سپیده دم آغاز و به مغرب پایان می پذیرد و با توجه به اینکه ماه رمضان ماه قمری است طبعاً در فصول چهار گانه سال جریان دارد و گاه در روز های بلند تابستان و گاه در روز های کوتاه زمستان قرار می گیرد و در همه شرایط لازم است که لحظه و دقیقه را نیز در شروع سپیده دم و آغاز مغرب در نظر داشت و به هیچ وجه روزه دار نمی تواند از نظام آن سرپیچی کند و این خود درسی است که مسلمانان نیز دقیق و منظم شوند و امور خویش را در زندگی تنظیم کنند .
آنچه بر شمردیم گوشه هایی از برخی نتایج و آثار فریضه الهی روزه است و ماه روزه اضافه بر اینها سودمندی ها و برکات دیگری نیز دارد که در پرورش اسلامی فرد و جامعه بسیار موثر است : ماه مبارک رمضان ماه خدا ، ماه آشنایی با قرآن ، ماه عبادت ، ماه دعا ، ماه آمرزش ، ماه توبه و بازگشت از گناهان و اصلاح خود است .
در این ماه به قرائت قران سفارش شده و مرسوم مسلمین است که در ماه رمضان بیشتر از ماه های دیگر قرآن بخوانند و این خود وسیله ای است که جامعه اسلامی با قرآن و معارف آن آشنایی بیشتری پیدا کنند و برای پیشرفت در صراط خدا و اسلام از کلام خدای متعال آموزش بگیرند . رمضان ماه عبادت و بندگی و راز و نیاز با معبود جهان است ، در روایات اسلامی تأکید شده که در این ماه با توجه به خضوع بیشتر نماز ها را بجا آورندو از نماز های مستحبی در شب و روز غفلت نورزند و بدین ترتیب با یک تمرین یک ماهه مومنین به عبادت خالص تری موفق می شوند و جان ها به خدا نزدیک تر می گردد .
رمضان ماه دعا است ، پیشوایان گرامی فرموده اند مومنان در این ماه و بویژه در شب های مبارک قدر در دعا و نیایش مبالغه کنند و با توجه به اثرات سازنده دعا و نیایش روزه داران می توانند در پیوند معنوی خویش با خدای متعال تحولی بوجود آورند و بیش از پیش به ذات متعال هستی بخش او نزدیک شوند و کسب فیض کنند رمضان ماه آمرزش و توبه و بازگشت به سوی خداست ، آنانکه در زندگی خویش آلودگی هایی داشته اند می توانند با روزه جان خویش را شستشو دهند و در خلوت سحر گاه با رو کردن به خدای متعال درون را صفا بخشند و از خدای خویش طلب آمرزش کنند و می توانند با همین زمینه برای همیشه از کجی ها و گمراهی ها دست بردارند و براه آیند .
پیشوایان معصوم (ع) فرموده اند گناهان در این ماه بخشوده می شود و این مژده بزرگی است برای آنهایی که لغزش هایی داشته اند تا ناامید نباشند و از برکات این ماه استفاده کنند و بسوی خدا باز گردند و روی دل بسوی او دارند و با او پیمان بندند که از گناهان دست شویند و خود را اصلاح کنند و گذشته را جبران نمایند و بدون ترتیب گناه کار پشیمانی که که در این ماه مبارک برای خدا روزه بدارد و از گذشته خویش شرمسار باشد و از خدا آمرزش بخواهد مورد مهر و عفو خدا قرار خواهد گرفت و سعادتش تأمین می شود . از برکت های این ماه همین انقلاب روحی و تحول درونی روزه داران و همین توفیقات عملی است که انسان آلوده را پاک می سازد و از عذاب الهی که محصول گناهان است نجات می بخشد و روزه دار را از ظلمت ها به نور می کشاند ، به نور تقوی ، به نور فضیلت های اخلاقی ، به نور توبه و بازگشت به سوی خدا ، به نور مهر و رحمت خدای متعال